3-5. ปญฺจสิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา

[109-111] สุราเมรยสงฺขาตนฺติ ปิฏฺฐสุราทิสุราสงฺขาตํ ปุปฺผาสวาทิเมรยสงฺขาตญฺจฯ มชฺชนฏฺเฐน มชฺชํฯ สุราเมรยมชฺชปฺปมาโทติ วุจฺจติ ‘‘มชฺชติ เตนา’’ติ กตฺวาฯ ตสฺมิํ ติฏฺฐนฺตีติ ตสฺมิํ ปมาเท ปมชฺชนวเสน ติฏฺฐนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ ตติยจตุตฺเถสุ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปญฺจเม ตานิ ปทานิ สํวณฺเณตุํ ‘‘ปญฺจเม’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปาโณ นาม โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ ปาณํ อติปาเตนฺติ อติจฺจ อนฺตเรเยว, อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาเตนฺติ สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาเตนฺตีติ อตฺโถฯ กาเยน วาจาย วา อทินฺนํ ปรสนฺตกํฯ อาทิยนฺตีติ คณฺหนฺติฯ มิจฺฉาติ น สมฺมา, คารยฺหวเสนฯ มุสาติ อตถํ วตฺถุฯ วทนฺตีติ วิสํวาทนวเสน วทนฺติฯ ปิยสุญฺญกรณโต ปิสุณา, ปิสติ วา ปเร สตฺเต, หิํสตีติ อตฺโถฯ มมฺมจฺเฉทิกาติ เอเตน ปรสฺส มมฺมจฺเฉทวเสน เอกนฺตผรุสสญฺเจตนา ผรุสวาจา นามาติ ทสฺเสติฯ อภิชฺฌาสทฺโท ลุพฺภเน นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘ปรภณฺเฑ ลุพฺภนสีลาติ อตฺโถ’’ติฯ พฺยาปนฺนนฺติ โทสวเสน วิปนฺนํฯ ปกติวิชหเนน ปูติภูตํฯ สาธูหิ ครหิตพฺพตํ ปตฺตา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา นตฺถิกาเหตุกอกิริยทิฏฺฐิ กมฺมปถปริยาปนฺนา นามฯ มิจฺฉตฺตปริยาปนฺนา สพฺพาปิ โลกุตฺตรมคฺคปฏิปกฺขา วิปรีตทิฏฺฐิฯ

เตสนฺติ กมฺมปถานํฯ โวหารโตติ อินฺทฺริยพทฺธํ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตโตฯ ติรจฺฉานคตาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เปตานํ สงฺคโหฯ ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโตฯ ยถาวุตฺตปจฺจยวิปริยาเยปิ ตํตํปจฺจเยหิ เจตนาย พลวภาววเสน อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา วา เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิมโยติ กมฺมวิปากิทฺธิมโย ทาฐาโกฏนาทีนํ วิยฯ

เมถุนสมาจาเรสูติ สทารปรทารคมนวเสน ทุวิเธสุ เมถุนสมาจาเรสุฯ เตปิ หีนาธิมุตฺติเกหิ กตฺตพฺพโต กามา นามฯ มิจฺฉาจาโรติ คารยฺหาจาโรฯ

คารยฺหตา จสฺส เอกนฺตนิหีนตายาติ อาห ‘‘เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร’’ติ อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยนาติ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยนฯ โคตฺตรกฺขิตาติ สโคตฺเตหิ รกฺขิตาฯ ธมฺมรกฺขิตาติ สหธมฺเมหิ รกฺขิตาฯ สสฺสามิกา นาม สารกฺขาฯ ยสฺสา คมเน ทณฺโฑ ฐปิโต, สา สปริทณฺฑาฯ ภริยภาวาย ธเนน กีตา ธนกฺกีตาฯ ฉนฺเทน วสตีติ ฉนฺทวาสินีฯ โภคตฺถํ วสตีติ โภควาสินีฯ ปฏตฺถํ วสตีติ ปฏวาสินีฯ อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินีฯ จุมฺพฏํ อปเนตฺวา คหิตา โอภฏจุมฺพฏาฯ กรมรานีตา ธชาหฏาฯ ตงฺขณิกํ คหิตา มุหุตฺติกาฯ อภิภวิตฺวา วีติกฺกโม มิจฺฉาจาโร มหาสาวชฺโช, น ตถา ทฺวินฺนํ สมานจฺฉนฺทตายฯ อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน สติปิ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น โหติ อภิภุยฺยมานสฺสาติ วทนฺติฯ เสวนาจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว อปฺปมาณํ เยภุยฺเยน อิตฺถิยา เสวนาปโยคสฺส อภาวโตฯ ตถา สติ ปุเรตรํ เสวนาจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเนปิ ตสฺสา มิจฺฉาจาโร น สิยา, ตถา ปุริสสฺสปิ เสวนาปโยคาภาเวฯ ตสฺมา อตฺตโน รุจิยา ปวตฺติตสฺส วเสน ตโย, พลกฺกาเรน ปวตฺติตสฺส วเสน ตโยติ สพฺเพปิ อคฺคหิตคฺคหเณน ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ

อาเสวนมนฺทตายาติ ยาย อกุสลเจตนาย สมฺผํ ปลปติ, ตสฺสา อิตฺตรกาลตาย ปวตฺติยา อนาเสวนาติ ปริทุพฺพลา โหติ เจตนาฯ

อุปสคฺควเสน อตฺถวิเสสวาจิโน ธาตุสทฺทาติ อภิชฺฌายตีติ ปทสฺส ปรภณฺฑาภิมุขีติอาทิอตฺโถ วุตฺโตฯ ตนฺนินฺนตายาติ ตสฺมิํ ปรภณฺเฑ ลุพฺภนวเสน นินฺนตายฯ อภิปุพฺโพ เฌ-สทฺโท ลุพฺภเน นิรุฬฺโหติ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺส ภณฺฑํ อภิชฺฌายติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาติอาทินา นเยน ตตฺถ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชวิภาโค เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อทินฺนาทานํ วิยา’’ติอาทิฯ อตฺตโน ปริณามนํ จิตฺเตเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ โย นํ อุปฺปาเทติ, ยสฺส อุปฺปาเทติ, ตสฺส สติ สมวาเย หิตสุขํ วินาเสติฯ

อโห วตาติ อิมินา ยถา อภิชฺฌาเน วตฺถุโน เอกนฺตโต อตฺตโน ปริณามนํ ทสฺสิตํ , เอวมิธาปิ วตฺถุโน ‘‘อโห วตา’’ติ อิมินา ปรสฺส วินาสจินฺตาย เอกนฺตโต นิยมิตภาวํ ทสฺเสติฯ เอวญฺหิ เนสํ ทารุณปฺปวตฺติยา กมฺมปถปฺปวตฺติฯ

ยถาภุจฺจคหณาภาเวนาติ ยถาตจฺฉคหณสฺส อภาเวน อนิจฺจาทิสภาวสฺส นิจฺจาทิโต คหเณนฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ วิตถํ ปสฺสติฯ สมฺผปฺปลาโป วิยาติ อิมินา อาเสวนสฺส อปฺปมหนฺตตาหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตาฯ วตฺถุโนติ คหิตวตฺถุโนฯ คหิตาการวิปรีตตาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหิตาการสฺส วิปรีตตาฯ ตถาภาเวนาติ อตฺตโน คหิตากาเรเนว ตสฺสา ทิฏฺฐิยา, คหิตสฺส วา วตฺถุโน อุปฏฺฐานํ ‘‘เอวเมตํ, น อิโต อญฺญถา’’ติฯ

ธมฺมโตติ สภาวโตฯ โกฏฺฐาสโตติ จิตฺตงฺคโกฏฺฐาสโต, ยํโกฏฺฐาสา โหนฺติ, ตโตติ อตฺโถฯ เจตนาธมฺมาวาติ เจตนาสภาวา เอวฯ ปฏิปาฏิยา สตฺตาติ เอตฺถ นนุ เจตนา อภิธมฺเม กมฺมปเถสุ น วุตฺตาติ ปฏิปาฏิยา สตฺตนฺนํ กมฺมปถภาโว น ยุตฺโตติ? น, อวจนสฺส อญฺญเหตุกตฺตาฯ น หิ ตตฺถ เจตนาย อกมฺมปถตฺตา กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, กทาจิ ปน กมฺมปโถ โหติ, น สพฺพทาติ กมฺมปถภาวสฺส อนิยตตฺตา อวจนํฯ ยทา, ปนสฺส กมฺมปถภาโว โหติ, ตทา กมฺมปถราสิสงฺคโห น นิวาริโตฯ เอตฺถาห – ยทิ เจตนาย สพฺพทา กมฺมปถภาวาภาวโต อนิยโต กมฺมปถภาโวติ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, นนุ อภิชฺฌาทีนมฺปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตานํ อตฺถิตาย อนิยโต กมฺมปถภาโวติ เตสมฺปิ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, กมฺมปถตาตํสภาคตาหิ เตสํ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เอวํ เจตนาปิ ตตฺถ วตฺตพฺพา สิยา? สจฺจเมตํฯ สา ปน ปาณาติปาตาทิกาติ ปากโฏ ตสฺสา กมฺมปถภาโวติ น วุตฺตา สิยาฯ เจตนาย หิ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539) ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺม’’นฺติอาทิวจนโต (กถา. 539) กมฺมภาโว ปากโฏฯ กมฺมํเยว จ สุคติทุคฺคตีนํ ตตฺถุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานญฺจ ปถภาเวน ปวตฺตํ กมฺมปโถติ วุจฺจตีติ ปากโฏ, ตสฺสา กมฺมปถภาโวฯ

อภิชฺฌาทีนํ ปน เจตนาสมีหนภาเวน สุจริตทุจฺจริตภาโว, เจตนาชนิตปิฏฺฐิวฏฺฏกภาเวน สุคติทุคฺคติตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานํ ปถภาโว จาติ, น ตถา ปากโฏ กมฺมปถภาโวติ, เต เอว เตน สภาเวน ทสฺเสตุํ อภิธมฺเม กมฺมปถราสิภาเวน วุตฺตาฯ อตถาชาติยกตฺตา วา เจตนา เตหิ สทฺธิํ น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มูลํ ปตฺวาติ มูลเทสนํ ปตฺวา, มูลสภาเวสุ ธมฺเมสุ เทสิยมาเนสูติ อตฺโถฯ

อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณนฺติ อิทํ ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา ปริตฺตารมฺมณา เอวา’’ติ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ ยญฺหิ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยสฺส อารมฺมณํ, ตเทว ตํ เวรมณิยา อารมฺมณํฯ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต เอว หิ วิรตีติฯ ‘‘สตฺตารมฺมณ’’นฺติ วา สตฺตสงฺขาตํ สงฺขารารมฺมณเมว อุปาทาย วุตฺตตฺตา น โกจิ วิโรโธฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 714) ‘‘ยานิ สิกฺขาปทานิ เอตฺถ ‘สตฺตารมฺมณานี’ติ วุตฺตานิ, ตานิ ยสฺมา ‘สตฺโตติ’ติ สงฺขํ คเต สงฺขาเรเยว อารมฺมณํ กโรนฺตี’’ติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ วิสภาควตฺถุโน ‘‘อิตฺถิปุริสา’’ติ คเหตพฺพโต สตฺตารมฺมโณติปิ เอเกฯ ‘‘เอโก ทิฏฺโฐ, ทฺเว สุตา’’ติอาทินา สมฺผปฺปลปเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนฯ ตถา อภิชฺฌาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ‘‘ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนา’’ติ อิทมฺปิ อุปสํหรติ, น สตฺตสงฺขารารมฺมณตํ เอว ทสฺสนาทิวเสน อภิชฺฌายนโตฯ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมกธมฺมารมฺมณา เอวาติ อธิปฺปาเยน ตสฺสา สงฺขารารมฺมณตา วุตฺตาฯ กถํ ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิยา มหคฺคตปฺปตฺตา ธมฺมา อารมฺมณํ โหนฺตีติ? สาธารณโตฯ นตฺถิ สุกฏทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ หิ ปวตฺตมานาย อตฺถโต รูปารูปาวจรธมฺมาปิ คหิตาว โหนฺตีติฯ

สุขพหุลตาย ราชาโน หสมานาปิ ‘‘โจรํ ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เตสํ อญฺญวิสโยติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน เนสํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหตี’’ติฯ มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ, สุขเวทโนวฯ ตตฺถ ‘‘กามานํ สมุทยา’’ติอาทินา เวทนาเภโท เวทิตพฺโพฯ โลภสมุฏฺฐาโน มุสาวาโท สุขเวทโน วา สิยา มชฺฌตฺตเวทโน วา, โทสสมุฏฺฐาโน ทุกฺขเวทโน วาติ มุสาวาโท ติเวทโน สิยาฯ

อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ เวทนานํ ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทินา เภโท เวทิตพฺโพฯ

ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโกติ สมฺปยุตฺตมูลเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺส หิ มูลฏฺเฐน อุปการภาโว โทสวิเสโส, นิทานมูเล ปน คยฺหมาเน โลภโมหวเสนปิ วฏฺฏติฯ สมฺมูฬฺโห อามิสกิญฺชกฺขกาโมปิ หิ ปาณํ หนติฯ เตเนวาห ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.34)ฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถาอุปฏฺฐิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติฯ สมาทาเนน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตา มคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ สมุจฺเฉทวิรติฯ กามญฺเจตฺถ ปาฬิยํ วิรติโยว อาคตา, สิกฺขาปทวิภงฺเค ปน เจตนาปิ อาหริตฺวา ทสฺสิตาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปี’’ติ อาหฯ

อทุสฺสีลฺยารมฺมณา ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณา กถํ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณวเสน ปวตฺตนโต ตทารมฺมณภาเวเนว ตานิ ปชหนฺติฯ น หิ ตเทว อารพฺภ ตํ ปชหิตุํ สกฺกา ตโต อนิสฺสฏภาวโตฯ

อนภิชฺฌา…เป.… วิรมนฺตสฺสาติ อภิชฺฌํ ปชหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ น หิ มโนทุจฺจริตโต วิรติ อตฺถิ อนภิชฺฌาทีเหว ตปฺปหานสิทฺธิโตฯ

ปญฺจสิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา

[113] มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตวเสนาติ เอตฺถ มิจฺฉาภาโว มิจฺฉตฺตํ, ตถา สมฺมาภาโว สมฺมตฺตํฯ ตถา ตถา ปวตฺตา อกุสลกฺขนฺธาว มิจฺฉาสติ, เอวํ มิจฺฉาญาณมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ญาณสฺส มิจฺฉาภาโว นาม อตฺถิฯ ตสฺมา มิจฺฉาญาณิโนติ มิจฺฉาสญฺญาณาติ อตฺโถ, อโยนิโส ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทาติ อธิปฺปาโยฯ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ มิจฺฉา อโยนิโส ปจฺจเวกฺขเณนฯ กุสลวิมุตฺตีติ ปกติปุริสสนฺตรชานนํ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานนฺติ เอวมาทิํ อกุสลปวตฺติํ ‘‘กุสลวิมุตฺตี’’ติ คเหตฺวา ฐิตา มิจฺฉาวิมุตฺติกาฯ สมฺมาปจฺจเวกฺขณาติ ฌานวิโมกฺขาทีสุ สมฺมา อวิปรีตํ ปวตฺตา ปจฺจเวกฺขณาฯ

ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

1. จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา

[114] ปติฏฺฐาธาตูติ สหชาตานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาภูตา ธาตุฯ อาพนฺธนธาตูติ นหานิยจุณฺณสฺส อุทกํ วิย สหชาตธมฺมานํ อาพนฺธนภูตา ธาตุฯ ปริปาจนธาตูติ สูริโย ผลาทีนํ วิย สหชาตธมฺมานํ ปริปาจนภูตา ธาตุฯ วิตฺถมฺภนธาตูติ ทุติโย วิย สหชาตธมฺมานํ วิตฺถมฺภนภูตา ธาตุฯ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสาฯ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตาทโย สนฺตปฺปนาทโย อุทฺธงฺคมา วาตาทโย คหิตาฯ เอตาติ ธาตุโยฯ

จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ